Bya namunyenews
Uganda,nga 30 May, 2024 – Uganda olwaleero yeegasse ku nsi yonna mu kujjukira olunaku lw’alumonde mu nsi yonna olusoose, okumanyisa abantu ku mugaso gw’alumonde mu mmere n’ebyenfuna okwetoloola ensi yonna.
Kaminsona oby’obulimi Dr Paul Mwambu wakati nga aliwamu n’abakugu okuva mu NARO abavunayizibwa mu kunoonyereza kubyobulimi nga bali Ku media center
mu December 2023, olukiiko lw’amawanga amagatte lwalonda nga 30 may olunaku lw’alumonde mu nsi yonna, nga tusiima omulimu omukulu lumonde gya nyabye mu abantu ku mmere.
okusoomoozebwa kw’ebyokwerinda n’endya. Olunaku luno mukisa gwa kulaga bukulu ku kirime ky’a Lumonde, ekikwata ekifo ky’emmere ettaano ezisinga okukozesebwa mu kiseera kyonna ne muensi nnyona.
Okujjukira okutongoza kubadde wansi w’omulamwa: “Okukungula Enjawulo, .
Okuliisa Essuubi”. Omulamwa guggumiza obungi bw’ebyokulonda ebiriwo nga bisukka Ebika by’ekirime 5,000 ebirongooseddwa. Ebika bino bikola ku bikolebwa eby’enjawulo enkola, eby’okufumba bye baagala, n’okukozesebwa mu makolero. Enjawulo eno naddala kikulu nnyo mu kiseera kino eky’akatabanguko, kubanga enkola nnyingi ez’emmere y’ebyobulimi eyolekedde okutiisibwatiisibwa mu nsi yonna.
Bwabadde ayogerera mu Media Centre mu Kampala, Minisita w’ebyobulimi, n’obulunzi n’eby’obuvubi, Owek. Frank Tumwebaze, eyakiikiriddwa Kaminsona
Eby’obugagga by’ebirime nga yasomye obubaka bwa minisita, Dr. Paul Mwambu, yategeezezza nti mu Uganda, abantu okulima lumonde kikulu nnyo mu
by’obulimi n’ebyenfuna by’eggwanga,
Era agambye nti okufulumya ttani nga obukadde 1.8 buli mwaka. Abikudde ekyama nti Uganda
efulumya ttani z’aLumonde 55,412 mu mawanga ag’omuliraano ate metric 30,501ttani eziyingizibwa mu ggwanga.
Abikudde ekyama nti Gavumenti ya uganda , ng eyita mu kitongole kyebyobulimi ekinoonyereza NARO, nga kikolagana n’abakwatibwako abalala abakulu naddala
ekitongole kya “International Potato Center” (CIP), kikoze Lumonde awerako era ebika by’alumonde ebigumira ebiwuka n’endwadde, bibala nnyo era nga alina ebiriisa era nga asaanira okulongoosebwa mu by’obulimi.
Minisita yayongeddeko ku muwogo ng’ekirime eky’okusatu mu Uganda, okuddirira kaawa n’ebijanjaalo, era naddala yaggumiza amakulu gaayo ng’ekirime ekisookerwako mu ebitundu ebiriraanye ennyanja Nalubaale. Yakkaatirizza omugaso gwazo ogw’ebiriisa ogw’amaanyi n’obukulu bwazo omulimu ng’ensibuko y’emmere eyesigika eri abantu b’omu byalo n’ebibuga naddala mu biseera eby’ebbula dye mmere Lumonde aberawo.
Ennima y’alumonde nayo ekola kinene mu Uganda, ng’eggwanga likwata ekifo kyakusatu
ekisinga okulima Lumonde mu buvanjuba bwa Afrika. Ebifulumizibwa buli mwaka bibalirirwamu metric 162,151 ttani, okuteeka Uganda mu mbeera okusobola okukola ku bwetaavu bw’alumonde alongooseddwa okweyongera ebintu nga French fries mu kitundu kino.
Wabula obusobozi bw’alumode obujjuvu tebunnakozesebwa olw’okukozesa eby’ekinnansi ebika n’okugattako omuwendo omutono. Okusoomoozebwa okulala kuliko; okumanya okutono, .
Obutatuuka ku bikozesebwa, n’okufulumya n’okukola ebitono, nga kwogasse n’obutamala tekinologiya ow’oluvannyuma lw’okukungula n’okulongoosa.
Gavumenti ekoze kaweefube w’okusitula omutindo gw’alumonde, nga essira lissa ku kwongera ku busobozi bw’abakola ensigo, okulongoosa ebifo we batereka ensigo, n’alumonde.
Okulongoosa enkola z’okutunda okukendeeza ku kukyukakyuka kw’emiwendo gy’akatale.
Mu lukung’aana lwa bannamawulire lwe lumu, Minisita abikudde ekyama nti Uganda egenda kukyaza olukungaana nga 13 lwa African potato Association’s (APA) Conference omwaka ogujja wakati wa May 25 ne nga 30 .
Mu kiseera kino Uganda ekutte obukulembeze bwa kibiina kya APA nga Pulezidenti n’omumyuka
Omukulu w’eggwanga. Omulamwa gw’olukuŋŋaana luno olugenda okubeera mu Kampala guli; “Okukuza Embeera y’Embeera y’Ensi
Enkola z’okulima entegefu ez’enjegere z’omuwendo gw’alumonde n’obumonde agawangaala”.
Dayirekita omukulu-NARO, Dr. Yona Baguma, era nga ye Pulezidenti “Africa Potato Association”, yategeezezza nti olukung’aana luno lugenda kuba lwa kuyiga nnyo.
Yagambye nti okufuna amaanyi mu nkola z’emmere okwetoloola ensi yonna ne mu myaka egijja kijja okufuga ekiragiro ky’emmere.
Olukungaana luno luwa omukutu omunene okuleeta enkyukakyuka ezeetaagisa okulongoosa okukola Lumonde n’obumonde n’okuvuganya mu Afrika nga basiiga ebipya
okumanya, ebikozesebwa ne tekinologiya ebifunibwa okuyita mu nkiiko. Abakwatibwako ab’enjawulo ejja kukungaanyizibwa okukola ku byombi ebitaggwaawo n’ebigenda biva mu kukola, okukwata, .
ebiziyiza okukola n’okutunda ku nkola zino ebbiri ez’omuwendo.
Ebitongole ebitegeka olukung’aana luno mulimu: okunoonyereza ku by’obulimi mu ggwanga
Ekitongole (NARO), ekitongole ky’ensi yonna ekivunaanyizibwa ku Lumonde (CIP), ekitongole ky’emmere n’ebyobulimi
Ekitongole (FAO), ekitongole ky’ensi yonna eky’emmere (WFP), ne Yunivasite y’e Makerere
College of Agricultural Extension Services.