Bya namunyenews
Ekitongole ekivunaanyizibwa ku butonde bw’ensi mu ggwanga (NEMA) kilaze obweraliikirivu obw’amaanyi ku muwendo ogw’entiisa ogw’okufa nga tegunnatuuka nga kiva ku bucaafu bw’empewo.
Ebigambo bino byayogeredwa mu kutongoza wiiki y’okumanyisa abantu ku mutindo gw’empewo, nga bitegekeddwa okuva nga May 6th okutuuka nga May 10th, 2024.
Wansi w’omulamwa “Okumanya empewo yo okukuuma obulamu bw’abantu n’obutonde bw’ensi,” wiiki eno egendereddwamu okumanyisa abantu obukulu obw’amaanyi obw’omutindo gw’empewo n’okufuba okutambula obutasalako okwetaagisa okugulongoosa.
Mu mukolo guno ogwabadde mu Uganda Media Center, Barirega Akankwasah, akulira ekitongole kya NEMA, yakkaatirizza obulabe obw’amaanyi obukwatagana n’obucaafu bw’empewo n’ebintu eby’amangu ebyetaagisa okulwanyisa ekizibu kino ekyeyongera.
Akankwasah yalaze obunene bw’ensi yonna obw’ekizibu ky’obucaafu bw’empewo.
“Obucaafu bw’empewo, omuli obutundutundu obutonotono (PM2.5) ne tropospheric ozone n’ebisooka, kye kisinga obulabe eri obutonde bw’ensi eri obulamu bw’abantu, nga abantu 99% mu nsi yonna abakwatibwa obucaafu bw’empewo obusukka ku ndagiriro za WHO,” bwe yategeezezza.
Ng’ajuliza ebikwata ku kitongole ky’ebyobulamu mu nsi yonna, Akankwasah yalaze nti obucaafu bw’empewo bukwatagana n’okufa nga tebanneetuuka obukadde 6.7 buli mwaka. Ng’ageraageranya omuwendo guno ku bintu ebirala ebivaako okufa, yabuusabuusa okufaayo okutamala ku bucaafu bw’empewo.
“Covid-19 yatta abantu obukadde 6.9, era okufaayo kw’ensi yonna kwakyuka ddala okuva mu by’enfuna n’ebyobufuzi ne kudda ku Covid-19. Lwaki ensi tesaana kufaayo ku bucaafu bw’empewo obutta abantu obukadde 6.7 mu nsi yonna?” Yabuuza.
Akankwasah yalaze obweraliikirivu olw’ensimbi ezitamala mu kufuga obucaafu bw’empewo n’obwetaavu bw’okwongera okussa essira.
Yategeezezza nti, “Kyeyoleka bulungi nti okufa okwekuusa ku mutindo gw’empewo tekuvuganyizibwa olw’ensonga endala yonna emanyiddwa ey’okufa mu buli mwaka gumu ku mutendera gw’ensi yonna, naye ate okufaayo n’okuteeka ssente mu kuziyiza obucaafu bw’empewo kusigala nga kutono singa oba n’akatono.”
Okuwa amagezi ku mbeera y’obucaafu bw’empewo mu Uganda, Akankwasah yalaze obuzibu obw’amaanyi ku bulamu bw’abantu.
“Mu Uganda, omutindo gw’empewo ogukoseddwa gwongera ku buzito bw’endwadde, ng’abantu kumpi 31,600 be bafa endwadde ezeekuusa ku bucaafu bw’empewo buli mwaka naddala mu bibuga,” bwe yagambye.
Yazudde nti entambula y’esinga okuvaako obucaafu bw’empewo, n’eddirirwa okwokya ebimera n’ebiramu, okufulumya omukka mu makolero, n’enfuufu okuva mu nguudo ezitali za kkoolaasi.
Akankwasah yayanjudde ebikolwa ebiwerako gavumenti ya Uganda bye yateeka mu nkola okukola ku kizibu ky’obucaafu bw’empewo.
Ebikolwa bino mulimu okuteekawo omutindo n’ebiragiro by’eggwanga ku mutindo gw’empewo, okwongera ku bibira ebibikka nga biyita mu kaweefube w’okusimba emiti mu ngeri ey’amaanyi, n’okulagira okussaawo ebyuma ebifuga omukka ogufuluma mu makolero.
Era yalaze obukulu bw’okuddukanya kasasiro mu ngeri entuufu, okukuba enguudo okukendeeza ku buwuka, okukola ku bucaafu bw’emmotoka nga bayita mu kuziyiza yingini n’okulongoosa omutindo gw’amafuta, n’okutumbula amasannyalaze amayonjo eri amaka n’amakolero.
Akankwasah yasabye bannansi bonna, minisitule za gavumenti, ebitongole, ebitongole, ab’obwannannyini, n’ebibiina by’obwannakyewa okwaniriza n’obunyiikivu ebiteeso by’okuyingira mu nsonga.
Yakkaatirizza obuvunaanyizibwa obw’omuggundu mu kukwata obulungi ekizibu ky’obucaafu bw’empewo obweyongera mu Uganda.
Nga wiiki y’okumanyisa abantu ku mutindo gw’empewo etandika, eggwanga likubirizibwa okwegatta mu kulwanyisa obucaafu bw’empewo, okukuuma obulamu bw’abantu n’obutonde bw’ensi olw’ebiseera eby’omu maaso ebiwangaala.