Bya Mugula Dan
Okukola obubi mubyenfuna bya Uganda, ekitundu kiva ku misango gya kkooti z’ebyobusuubuzi n’egy’ebyettaka ezitannaggwa, nga givvuunulwa mu buwumbi bwa silingi 77.
Pius Bigirimana
Kino kivudde ku misango gya kkooti egy’okusigala emabega egy’amaanyi egitannaba kusalibwawo , nga ku misango 51,748 egisigadde emabega, Land Division ekola 10,000 ate nga kkooti y’ebyobusuubuzi nayo etwala omugabo omunene .
Bwabadde ayogerako eri bannamawulire ku kussa mu nkola Manifesito y’ekibiina ekiri mu buyinza ku kizimbe kya Pulezidenti mu Kampala, omuwandiisi ow’enkalakkalira era akola emirundi ebiri ng’omuwandiisi w’ekitongole ekiramuzi Pius Bigirimana, okusoomoozebwa kuno mu by’enfuna yakutadde ku nsimbi entono gavumenti eziweebwa ekitongole kino.
“Okusoomoozebwa kwe tulina mu kiseera kino ng’ekitongole okusinga kwesigamye ku kugabanya embalirira. Wadde nga wabaddewo okulongoosa mu mbalirira yaffe mu biseera by’ebyensimbi ebiyise, baali bakyafuna kumpi kitundu kya bye tusaba. Omwaka gw’ebyensimbi guno ogugenda mu maaso twasaba obuwumbi bwa Uhs 800 kyokka gavumenti yasobodde okugabira ekitongole kino obuwumbi bwa silingi 442 ez’omwaka gw’ebyensimbi 2024/25,’’ Bigirimana bwe yagambye.
Yayongeddeko nti,“ kino kye kinnyonnyola lwaki okusalawo emisango gya kkooti kulwawo olw’obuyinza bw’omuntu obutono naddala abalamuzi n’abalamuzi.’’. ‘’Olw’engabanya y’embalirira yaffe eyongezeddwa, tusobodde okweddiza ebitundu 31 ku 100 byokka ku bakozi 7,929 abayisiddwa mu kitongole ekiramuzi n’abawagira.
Omuwandiisi w’ekitongole ekiramuzi era yalaze okusoomoozebwa kw’obutakwatagana mu kukwata emisango gy’abamenyi b’amateeka gy’ategedde nti oluusi kkooti eba yeetegefu okugenda mu maaso n’okuwulira emisango egy’engeri eno kyokka n’egwa wansi ofiisi za Ssaabawolereza wa Gavumenti ne Directorate of Public Prosecution nga abakungu baabwe tebaliiwo bo bennyini okuva mu kkooti emirundi mingi nga tebannyonnyoddwa.
Omuwandiisi omukulu Sarah Lang Sin naye eyeetabye mu lukung’aana lwa bannamawulire yawaddeyo obuyinza bw’ensimbi ng’ekimu ku bivuddeko emisango mingi egy’emabega naddala mu kkooti y’ekitongole ky’ebyettaka.
“Emisango egisigadde emabega ekikosa okusiga ensimbi n’okukula kw’ebyenfuna byaffe ekitundu kisinziira ku tteeka eriragira okugeza abalamuzi aba grade I n’abalamuzi abakulu okukola ku misango gy’ettaka egitasukka bukadde bwa silingi 20 n’obukadde 50,’’ ettaka bwe yategeezezza.
Yawadde amagezi okukyusa mu tteeka lino okusobola okukendeeza ku kusoomoozebwa ng’okwo kwe yagamba nti silingi waakiri erina okuddamu okutunulwamu okutuuka ku bukadde bwa silingi 100 mu muwendo gw’omusango gw’ettaka ogugenda okuwozesebwa omulamuzi wa grade I n’ettaka lya silingi obukadde 200 omuwendo eri Omulamuzi Omukulu.
Omulamuzi Lang era agamba nti okusinziira ku kunoonyereza, endowooza z’abantu ziraga kino naddala mu Kampala Metropolitan ng’ettaka lino lya muwendo nnyo bw’ogeraageranya n’ebitundu by’eggwanga ebirala.
Wadde nga waliwo okusoomoozebwa, waliwo enkulaakulana ey’amaanyi ekitongole kino gye kituuseeko okugeza omuwandiisi w’ekitongole ekiramuzi yategeeza bannamawulire nti emisango egisigadde emabega gyakendedde nnyo okuva ku bitundu 32.11ku 100 okutuuka ku bitundu 25 ku 100 okutuuka mu makkati ga 2024.
Ekitongole kino era kisobodde okuzimba amaka ag’enkalakkalira aga divizoni za kkooti ezimu okugeza okulambula kw’amawanga abiri ku kkooti enkulu mu Kampala nga muno mwe muli Supreme ne kkooti ejulirwamu kino kiyamba okukekkereza ssente ezaasooka okusaasaanyizibwa ku bupangisa.
Okusinziira ku Mwami Bigirimana, okwongeza emisaala gy’abakulira ekitongole ekiramuzi nakyo kituukiddwaako okugeza eri Abalamuzi n’abawandiisi abakulu 100 Abawandiisi 75 ku 100 ate abayambi baabwe 70 ku 100, omulamuzi omukulu 70 n’omulamuzi ow’ekibiina ekisooka 92 ku 100.
Ebifo bya Kkooti nabyo bizimbiddwa era ekitongole ekiramuzi kirina kkooti 105 ezikolera mu kifo kyayo, ate 56 ziri mu bifo ebipangisibwa, 77 zikola emirimu mu bizimbe bya Disitulikiti ne Sub-County.
E Mukono ekizimbe kya kkooti enkulu kiwedde, waliwo n’okuzimba ebizimbe bya kkooti 12, justice Centers 3 e Shema, Kole ne Kibaale, ebizimbe bya kkooti enkulu 4 e Tororo, Rukungiri, Soroti ne Kampala, Chief Magistrates Court 3 e Albetong, Lyantonde ne Budaka
Ku nsonga y’okulwanyisa obuli bw’enguzi, Bigirimana yagambye nti yaleeta okwambala Yunifoomu abakozi abatali balamuzi okubakomya olw’okwefuula abakungu ba kkooti n’okukozesa enkola ya “Video Conferencing” ng’abamu ku bateeberezebwa okuwozesebwa nga bali mu makomera okukwatagana mu mubiri n’ekitongole ekiramuzi Abaserikale.
Omuwendo gw’abalambuzi ba kkooti gulinnyiziddwa okuva ku 3 okutuuka ku 5 era olw’ensonga eno wabaddewo enkulaakulana mu kunoonyereza ku misango gy’okukangavvula nga kkooti 157 ze zeekebejjebwa okutuusa kati n’emisango 563 ne giwulirwa so nga n’okukangavvula abaserikale b’ekitongole ekiramuzi 22.