Bya mugula@namunye news
Olwaleero lukulu nnyo ng’ekibiina ekisooka eky’ensoma ya siniya eya wansi erongooseddwa kitandika ebigezo byakyo, nga kifundikira olugendo lw’okugezesa n’ensobi olw’emyaka etaano olusoomoozebwa eri amasomero, abasomesa n’abayizi bonna. Ensoma eno eyatandikibwawo mu 2020, yayolekagana n’okutaataaganyizibwa olw’ekirwadde kya ssennyiga omukambwe n’okwongezaayo ebbanga erya bulijjo abayizi lye bamala okumaliriza ebbaluwa ya Uganda Certificate of Education okuva ku myaka ena okutuuka ku myaka etaano.
Ku Lwokutaano oluwedde, abayizi abagenda okola ebigezo baafunye okutegeezebwa okwalambika amateeka n’ebiragiro ebikwata ku bigezo. Wadde nga guno gwe mutendera ogusooka ogw’okukebera wansi w’ensoma empya, ebiragiro by’ebigezo ku bayizi abatula ebigezo tebikyusiddwa. Okusinziira ku nteekateeka y’ebigezo mu ggwanga eya Uganda National Examinations Board (UNEB), abayizi bagenda kutandika ekigezo kyabwe eky’okubala ku ssaawa 3:00 ez’oku makya mu ggwanga lyonna, embeera y’obudde bw’eneeba ekkirizza. Okwawukanako n’emyaka egiyise, ebigezo eby’akamalirizo bisinziira ku busobozi, ng’obubonero 80 ku 100 ku bubonero bwonna buva mu kigezo kino ate ebitundu 20 ku 100 ebisigadde biva mu bubonero obw’okukebera obutasalako.
Jennifer Kalule, omwogezi wa UNEB wabadde mulukungaan lwabanamawulire ku kitebe kya poliisi enaguru ategezeeza nti ebikozesebwa byonna eby’okukebera byatuusibwa bulungi mu bifo ebiterekebwamu ebintu, ng’omugugu ogusembayo gutuuse e Adjumani nga wayise akaseera katono mu ttumbi. Mu Kampala, Munisipaali y’e Nansana, ne Moroto, abakulu b’amasomero batuuse mu bifo awaterekebwa ebintu ku ssaawa 12:30 ez’oku makya nga beetegekera okugaba ebikozesebwa mu bigezo.
Ku masomero agawerako agaalambuddwa, abayizi abagenda okutula ebigezo balabiddwako nga batuuse, era ebisenge by’ebigezo byategekebwa dda; wabula abakungu b’ebigezo baali tebannatuuka. E Moroto, embeera y’obudde yabadde nnungi era nga nnungi ng’abaserikale ba poliisi bakuuma ekifo awaterekerwa ebintu, ekigabira amasomero ga siniya ataano mu disitulikiti eno ebigezo. Bategese okuggulawo ekifo kino ku ssaawa 2:00 ez’oku makya, so nga mu Kampala kyabaddemu ebire.
Omwogezi wa UNEB Jennifer Kalule
E Luwero, ebigezo byatuusiddwa ku Ssande mu bukuumi obw’amaanyi ne biterekebwa mu konteyina za UNEB ku poliisi ttaano mu disitulikiti eno okuli Kikyusa, Bamunanika, Bombo, Wobulenzi, ne Luwero. Konteyina zino zikuumibwa bannamagye n’abaserikale ba poliisi. Enkya ya leero, abakulu b’amasomero n’abakulira UNEB batandise okutuuka okukung’aanya empapula z’ebigezo ebisooka. Eggulu liweddewo mu disitulikiti yonna oluvannyuma lw’enkuba okutonnya ekiro ekikeesezza olwaleero, era ebigezo byakugabibwa okutandika ku ssaawa 2:30 ez’oku makya.
Ng’ebigezo bitandika, UNEB esabye abakulira amasomero ne badayirekita b’amasomero ag’obwannannyini obutagaana bayizi kuyingira bifo we bakola ebigezo olw’ebisale by’amasomero ebitasasuddwa. Kalule yakikkaatirizza nti abayizi balina okukkirizibwa okutuula ebigezo byabwe, n’akakasa nti ebyava mu bigezo byakuziyizibwa okutuusa ng’obuvunaanyizibwa bwonna obw’ensimbi butuukirira.
Ekirala ekyeraliikiriza ebigezo by’omwaka guno ye ssennyiga omukambwe ow’e Mpox, ekireetedde amasomero okugoberera enkola y’emirimu ey’omutindo eyafulumizibwa minisitule y’ebyobulamu n’ebyenjigiriza. Ng’oggyeeko abayizi abagenda okutula ebigezo abawandiisiddwa wansi w’ensoma empya eya siniya eya wansi, abayizi abamu bagenda kutuula ebigezo wansi w’ensoma enkadde.
Abayizi 379,748 be beewandiisizza okukola ebigezo byombi eby’ensoma empya n’enkadde, nga bigenda kubeera mu bifo 4,168. Mu bano, abayizi abagenda okutula ebigezo 10,147 be batudde ebigezo eby’enkyukakyuka nga basinziira ku nsoma enkadde, ate 369,601 be batandisi b’ensoma empya.
Ku bayizi agenda okutula ebigezo mu nkyukakyuka, ya bitundu 54.7 ku 100 bakyala ate bali ebitundu 45.3 ku 100 basajja. Ku nsoma empya eya siniya eya wansi, 50.8% ku bayizi agenda okola ebigezo bakyala ate ebitundu 49.2 ku 100 basajja. Okugatta ku ko, abayizi 138,502 bakola ebitundu 36.4 baweebwa ssente gavumenti wansi w’enteekateeka ya Universal Secondary Education (USE) Programme, nga kino kyeyongedde okuva ku bayizi 114,200 abaaliwo omwaka oguwedde nga gavumenti eyambibwako.
Omuwendo gw’abayizi abagenda okola ebigezo abayambibwako ssente z’obwannannyini guli 241,246. Mu abayizi abagenda okola ebigezo, abayizi 825 be bayiziab akola ebigezo mu by’enjigiriza eby’enjawulo (SNE), nga 38 be batuula ebigezo eby’enkyukakyuka. Enteekateeka z’okufuna zikoleddwa bonna abesimbyewo ku SNE okufuna obuwagizi obwetaagisa ku byetaago byabwe.